Δημόκριτος: Ο γελαστός φιλόσοφος της Ελλάδας

Ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα ήταν φιλόσοφος και πολυμαθής της αρχαίας Ελλάδας που συνέβαλε σημαντικά στη σύγχρονη επιστήμη.

Ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα (460 π.Χ. – 370 π.Χ.) ήταν επίσης γνωστός ως “ο γελαστός φιλόσοφος” για την τάση του να γελάει με την άγνοια του κόσμου και να θεωρεί τη χαρά ως στόχο της ζωής.

Ανάμεσα στις σημαντικότερες συνεισφορές του είναι η ατομιστική αντίληψη του σύμπαντος, η οποία υποστηρίζει ότι όλα όσα υπάρχουν αποτελούνται από άτομα και κενό. Για το λόγο αυτό, έχει θεωρηθεί ο “πατέρας της φυσικής” ή ο “πατέρας της σύγχρονης επιστήμης”.

Παρά το γεγονός ότι είναι σύγχρονος του Σωκράτη, η γραμμή σκέψης του αποδίδεται στην προσωκρατική φυσική φιλοσοφία. Παρακάτω εμβαθύνουμε στη συμβολή και τη γραμμή σκέψης αυτού του μεγάλου φιλοσόφου. Μη χάσετε τις λεπτομέρειες.

Δημόκριτος: Μια σύντομη βιογραφία

Η ακριβής ημερομηνία γέννησης του Δημόκριτου δεν είναι γνωστή. Ωστόσο, πολλοί συγγραφείς συμφωνούν ότι ο φιλόσοφος έζησε μεταξύ 460 π.Χ. και 370 π.Χ.. Καταγόταν από την πόλη Άβδηρα, που βρισκόταν στη σημερινή βόρεια ακτή της Ελλάδας.

Ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια, οπότε όταν πέθανε ο πατέρας του κληρονόμησε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό, το οποίο ξόδεψε σε πολλά ταξίδια σε μακρινές χώρες για να ικανοποιήσει τη δίψα του για γνώση. Λέγεται ότι ταξίδεψε στην Αίγυπτο, την Αιθιοπία, τη Μεσοποταμία, τη Βαβυλώνα, τη Χαλδαία, την Περσία και την Ινδία.

Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του είχε την ευκαιρία να μελετήσει Πέρσες μάγους, Αιγύπτιους ιερείς και Χαλδαίους λόγιους. Ταξίδεψε επίσης σε όλη την Ελλάδα για να αποκτήσει μεγαλύτερη γνώση του πολιτισμού της. Μάλιστα, σε πολλά από τα γραπτά του, αναφέρει αρκετούς Έλληνες φιλοσόφους, όπως τον Λεύκιππο (που ήταν δάσκαλός του), τον Αναξαγόρας και τον Ιπποκράτη.

Όταν επέστρεψε από τα ταξίδια του, όλη η κληρονομιά του είχε εξαντληθεί, οπότε τον συντηρούσε ο αδελφός του Δαμασκηνός. Μεταξύ των μαθητών του ήταν ο Πρωταγόρας και ο Νευσιφάνης, ο οποίος με τη σειρά του υπήρξε δάσκαλος του Επίκουρου.

Η ακριβής ημερομηνία θανάτου του Δημόκριτου είναι επίσης άγνωστη. Ωστόσο, πολλοί συγγραφείς συμφωνούν ότι έζησε περίπου 100 χρόνια. Σύμφωνα με τον Ίππαρχο της Νίκαιας, ο γελαστός φιλόσοφος πέθανε στην Ελλάδα, ανώδυνα, σε ηλικία 109 ετών.

Ο Δημόκριτος και η συμβολή του στη φιλοσοφία και την επιστήμη

Ο Δημόκριτος είναι γνωστό ότι υπήρξε στοχαστής με ευρύτατα ενδιαφέροντα, καθώς έκανε σημαντικούς προβληματισμούς για την ηθική, τη φυσική, τα μαθηματικά, την επιστημολογία, τη γεωμετρία και τη μουσική. Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, τα συγγράμματα του Δημόκριτου ξεπερνούν τα 70 έργα, οπότε θεωρείται εγκυκλοπαιδικός συγγραφέας.

Ωστόσο, σώζονται μόνο κάποια μικρά αποσπάσματα. Ειδικά επειδή αναφέρονται στα κείμενα του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου.

Ατομισμός και Δημόκριτος

Μια από τις σημαντικότερες συνεισφορές του Δημόκριτου ήταν η ατομιστική του θεώρηση του σύμπαντος. Σύμφωνα με το γελαστό φιλόσοφο, τα υλικά σώματα αποτελούνται από άτομα, τα οποία είναι απείρως μικρές οντότητες, αδιαίρετες και μη αντιληπτές από τις αισθήσεις, οι οποίες κινούνται στο κενό απωθώντας η μία την άλλη.

Έτσι, όταν συγκρούονται μεταξύ τους, σχηματίζουν συσσωματώματα που δημιουργούν άλλα πιο σύνθετα υλικά. Επομένως, όλη η ύλη που μας περιβάλλει και από την οποία αποτελούμαστε είναι στην πραγματικότητα συσσωματώματα μικρών ατόμων.

Αυτή η αντίληψη για το σύμπαν απορρίφθηκε από πολλούς φιλοσόφους της εποχής του. Ωστόσο, επηρέασε την ανάπτυξη των σύγχρονων ατομικών θεωριών, όπως αυτή του Ντάλτον.

Η αντίληψη του κενού

Για τον Δημόκριτο, το κενό συνδεόταν με το μη ον, ενώ τα άτομα αναφέρονταν σε αυτό που υπάρχει. Έτσι, το κενό είναι το στάδιο όπου κινούνται τα ελεύθερα σωματίδια.

Με αυτή την αντίληψη του κενού, επιβεβαιώνει ότι η ένωση των ατόμων κατά το σχηματισμό ενός σώματος είναι μάλλον ένας συνδυασμός τους, αντί για μια σύντηξη μεταξύ τους. Διότι τα σωματίδια αυτά είναι πάντοτε διαφορετικά μεταξύ τους.

Με αυτή την έννοια, ο Δημόκριτος καθόρισε επίσης ότι το κενό υπάρχει στην ύλη, αφού είναι αυτό που θα συνέβαλε στη διαφοροποίηση κάθε ατόμου και αυτό που θα τους επέτρεπε να βρίσκονται σε συνεχή κίνηση.

Η έννοια της κίνησης

Μέχρι την εποχή του, η κίνηση θεωρούνταν ως ένα φαινόμενο που δημιουργούνταν με ακριβή τρόπο, ως συνέπεια μιας συγκεκριμένης ενέργειας. Αντίθετα, ο Δημόκριτος και ο δάσκαλός του Λεύκιππος διαπίστωσαν για πρώτη φορά ότι η κίνηση είναι μια οντότητα που υπάρχει από μόνη της. Έτσι, ήταν από τους πρώτους που όρισαν αυτό που γνωρίζουμε σήμερα ως δύναμη αδράνειας.

Η ηθική του Δημόκριτου

Για τον στοχαστή αυτό, το μεγαλύτερο αγαθό που μπορεί να επιτύχει ο άνθρωπος είναι η εσωτερική ισορροπία, η οποία αναφέρεται στην ηρεμία της ψυχής (αταραξία). Η ισορροπία αυτή επιτυγχάνεται με τον ορθολογικό έλεγχο των παθών και τη σύνεση.

Επίσης, διέκρινε δύο είδη ηδονών: τις χρήσιμες και τις βλαβερές. Η σωστή διάκριση αυτών και η αποφυγή των τελευταίων είναι ο τρόπος για την επίτευξη της ευτυχίας.

Ο πρώτος αθεϊστής φιλόσοφος

Η ατομιστική αντίληψή του για το σύμπαν τον οδήγησε στην άρνηση της ύπαρξης ενός Θεού που είναι δημιουργός όλων όσων υπάρχουν. Για τον λόγο αυτό θεωρείται ο πρώτος άθεος στην ιστορία και ο πρώτος υλιστής στοχαστής.

Σύμφωνα με τον Δημόκριτο, η ύλη δημιουργείται από μόνη της και οι αλλαγές που υφίστανται τα σώματα δεν οφείλονται σε υπερφυσικά αίτια, αλλά σε φυσικά πράγματα. Με άλλα λόγια, όλα τα φαινόμενα δημιουργούνται από άτομα- ακόμη και οι άνθρωποι και οι πράξεις τους.

Δημόκριτος: Θεωρία της γνώσης

Ο Δημόκριτος διέκρινε δύο είδη γνώσης:

• Παράνομη: Αυτή είναι ανεπαρκής και αποκτάται μέσω των αισθήσεων. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, υπάρχουν διαφορετικές αντιλήψεις της πραγματικότητας, οπότε η αλήθεια μπορεί να εξαρτάται από το τι αντιλαμβάνεται το άτομο.
• Νόμιμη: Πρόκειται για αυτό που λαμβάνεται μέσω της διάνοιας, όταν τα δεδομένα που λαμβάνονται μέσω των αισθήσεων αναλύονται και αιτιολογούνται.

Μελέτες γεωμετρίας

Αν και η ατομιστική θεωρία του είχε τη μεγαλύτερη επίδραση στην επιστήμη, δεν πρέπει να αφήσουμε στην άκρη τους προβληματισμούς του στη γεωμετρία, η οποία ήταν ένας από τους κλάδους που δίδαξε περισσότερο στους μαθητές του.

Κατά τη διάρκεια εκείνης της εποχής, η γεωμετρία και η αριθμητική χρησιμοποιήθηκαν για να εξηγήσουν πολλά γεγονότα ή καταστάσεις της πραγματικότητας. Στην περίπτωση αυτή, ο Δημόκριτος έφτασε να προσδίδει χαρακτηριστικά γεωμετρικών σχημάτων σε αφηρημένα στοιχεία, όπως η οσμή ή η γεύση.

Για παράδειγμα, τα στρογγυλά και λεία στοιχεία χαρακτηρίζονταν από πικρή γεύση, οι κυκλικές ουσίες από γλυκιά γεύση, ενώ οι μυτερές δομές συνδέονταν με ξινή γεύση.

Ο όγκος των σχημάτων

Οι μελέτες του στη γεωμετρία και την αριθμητική του επέτρεψαν να βρει έναν τύπο για να εκφράσει τον όγκο μιας πυραμίδας. Επιπλέον, ανακάλυψε ότι ο τύπος αυτός μπορούσε επίσης να εφαρμοστεί όταν ήθελε να γνωρίζει τον όγκο ενός κώνου.

Υπό αυτή την έννοια, στον Δημόκριτο αποδίδεται η δημιουργία των ακόλουθων θεωρημάτων:

• Ο όγκος ενός κώνου ισούται με το ένα τρίτο του όγκου ενός κυλίνδρου ίσης βάσης και ύψους.
• Ο όγκος μιας πυραμίδας είναι το ένα τρίτο του όγκου ενός πρίσματος ίσης βάσης και ύψους.

Διάσημα αποφθέγματα

Εν κατακλείδι, παραθέτουμε μερικά από τα διάσημα αποφθέγματα που μας άφησε ο Δημόκριτος, τα οποία αντικατοπτρίζουν τη φιλοσοφική του σκέψη:

• “Όλα χάνονται όταν οι κακοί άνθρωποι χρησιμεύουν ως παράδειγμα και οι καλοί ως χλευασμός”.
• “Αυτός που προχωρά άδικα είναι πιο άθλιος από το θύμα της αδικίας του”.
• “Γενναίος άνθρωπος είναι αυτός που νικά όχι μόνο τους εχθρούς του, αλλά και τις απολαύσεις του”.
• “Τίποτα δεν υπάρχει εκτός από τα άτομα και τον κενό χώρο- όλα τα υπόλοιπα είναι απόψεις”.
• “Η φύση είναι επαρκής στον εαυτό της- γι’ αυτό και ξεπερνά, με το λιγότερο και με το ασφαλέστερο, τις υπερβολές της ελπίδας”.
• “Ακόμα κι αν είσαι μόνος, δεν πρέπει να λες ή να κάνεις τίποτα λάθος. Μάθε να ντρέπεσαι περισσότερο μπροστά στον εαυτό σου παρά μπροστά στους άλλους”.