Το δαχτυλίδι του Γύγη: Το σημαντικό μάθημα του Πλάτωνα

Το δαχτυλίδι του Γύγη ασχολείται με το ερώτημα, τι θα γινόταν αν οι άνθρωποι μπορούσαν να κλέβουν, να εξαπατούν ή να παραβιάζουν οποιαδήποτε ηθικά πρότυπα χωρίς να γίνονται αντιληπτοί και να τιμωρούνται; Θα εξακολουθούσαν να έχουν λόγο να ενεργούν σωστά;

Το δαχτυλίδι του Γύγη, που παρουσιάζεται στο Βιβλίο ΙΙ του πλατωνικού έργου Η Δημοκρατία, θέτει ένα μάλλον ενδιαφέρον ηθικό δίλημμα. Είναι οι άνθρωποι από τη φύση τους καλοί και δίκαιοι; Ή ενεργούμε σωστά από φόβο μήπως τιμωρηθούμε;

Η ιστορία αυτή παρουσιάζεται μέσα από μια συζήτηση μεταξύ του Σωκράτη και του Γλαύκωνα, του αδελφού του Πλάτωνα. Εκεί, οι δύο φιλόσοφοι συζητούν για την έννοια της δικαιοσύνης και παρουσιάζουν δύο αντίθετες θέσεις σχετικά με αυτήν.

Ο Σωκράτης, από τη μία πλευρά, υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη είναι ένα αγαθό από μόνη της και ότι οι δίκαιοι άνθρωποι θα ενεργούν πάντα σύμφωνα με αυτήν. Από την άλλη πλευρά, ο συνομιλητής του υποστηρίζει το αντίθετο και θεωρεί ότι η δικαιοσύνη είναι μόνο ένα χρήσιμο μέτρο για την εξασφάλιση της ισότητας στην κοινωνία- επομένως, όποιος έχει τη δυνατότητα να διαπράξει αδικία χωρίς να τιμωρηθεί, θα το κάνει χωρίς να το σκεφτεί.

Ας δούμε αναλυτικά σε τι συνίσταται η ιστορία και τους ηθικούς προβληματισμούς που μπορούν να εξαχθούν από αυτήν.

Η ιστορία του δαχτυλιδιού του Γύγη

Ο Γύγης ήταν ένας ταπεινός Έλληνας βοσκός που υπηρετούσε τον βασιλιά της Λυδίας. Μια μέρα, βόσκοντας με το κοπάδι του στο χωράφι, παρατήρησε μια ρωγμή στο έδαφος βάθους αρκετών μέτρων, η οποία προκλήθηκε από σεισμό.

Έκπληκτος από αυτό που μόλις είχε δει, ο Γύγης κατέβηκε στη ρωγμή. Εκεί βρήκε, μεταξύ άλλων θαυμαστών πραγμάτων, ένα κούφιο χάλκινο άλογο που είχε μέσα του ένα πτώμα μεγαλύτερο από ανθρώπινο μέγεθος.

Το πτώμα ήταν γυμνό και είχε ένα χρυσό δαχτυλίδι σε ένα από τα δάχτυλά του. Ο Γύγης το πήρε και έφυγε.

Αργότερα, ο Γύγης ανακάλυψε τυχαία ότι, αν έστρεφε την πολύτιμη πέτρα του δαχτυλιδιού στην εσωτερική πλευρά του δαχτύλου, μπορούσε να γίνει αόρατος.

Βλέποντας ότι το δαχτυλίδι είχε τέτοια δύναμη, έβαλε τον εαυτό του να συμπεριληφθεί στους βοσκούς που έπρεπε να δώσουν αναφορά στον βασιλιά. Φτάνοντας στο παλάτι, αποπλάνησε τη βασίλισσα και με τη βοήθειά της ξεφορτώθηκε τον βασιλιά, καταλαμβάνοντας έτσι τον θρόνο.

Το επιχείρημα του Γλαύκωνα

Με την ιστορία του δαχτυλιδιού του Γύγη, ο Γλαύκων προβληματίζεται στο ότι, αν όλοι μας είχαμε τη δυνατότητα να διαπράξουμε άδικες πράξεις χωρίς να μας δει κανείς και να μας τιμωρήσει γι’ αυτό, θα το κάναμε χωρίς να το σκεφτούμε. Σε αυτή την περίπτωση, θα μπορούσαμε να διαπράξουμε αποτρόπαιες πράξεις, όπως να κακοποιήσουμε κάποιον, να σκοτώσουμε μερικούς, να κλέψουμε… με λίγα λόγια, να παραβιάσουμε τους νόμους ατιμώρητα.

Το επιχείρημα του Γλαύκωνα είναι ότι οι άνθρωποι δεν είναι από τη φύση τους καλοί. Με τη σειρά μας, ελλείψει τιμωριών για τη ρύθμιση της συμπεριφοράς, θα επιδιώκουμε οφέλη. Ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι βλάπτουμε ή ζημιώνουμε κάποιον άλλο.

Έτσι, είναι απαραίτητο και χρήσιμο να υπάρχουν νόμοι που τιμωρούν τις άδικες πράξεις. Μόνο έτσι μπορούμε να αποφύγουμε να κάνουμε κακό στους άλλους για να εξασφαλίσουμε το προσωπικό μας όφελος.

Ο Γλαύκων υποστηρίζει ότι αν ένα δίκαιο άτομο είχε το ένα από τα ισχυρά δαχτυλίδια, ενώ το άλλο πήγαινε σε ένα άδικο άτομο, δεν θα μπορούσαμε να τους διακρίνουμε. Διότι το αίσθημα της ατιμωρησίας θα έκανε και τους δύο να κακοποιούν τους άλλους προκειμένου να πάρουν αυτό που θέλουν.

Έτσι, ο Γλαύκων υποθέτει ότι κανείς δεν είναι δίκαιος με τη θέλησή του, αλλά μόνο από ανάγκη. Και ότι το να είναι κανείς δίκαιος δεν είναι αγαθό για κανέναν συγκεκριμένα, αφού ο καθένας γίνεται άδικος μόλις μπορεί να το κάνει χωρίς να φοβάται ότι θα τον ανακαλύψουν.

Επομένως, η αδικία θα είναι πάντα πιο συμφέρουσα από τη δικαιοσύνη. Αν κάποιος, έχοντας μια τέτοια δύναμη, δεν ήθελε να βλάψει κανέναν, όλοι θα τον έβλεπαν ως άθλιο και ανόητο.

Αντεπιχείρημα για το δαχτυλίδι του Γύγη

Σημειώστε ότι ο Πλάτων δεν συμμεριζόταν αυτή την άποψη του Γλαύκωνα. Στην πραγματικότητα, υπερασπιζόταν ότι ο σωστά εκπαιδευμένος άνθρωπος θα μπορούσε να είναι καλός και δίκαιος. Διότι πίστευε ότι το Αγαθό ήταν η αλήθεια. Ότι, στο βαθμό που οι άνθρωποι το γνώριζαμε, δεν θα μπορούσαμε πλέον να ενεργούμε διαφορετικά.

Επιπλέον, ο Πλάτων επιμένει ότι θα είναι πάντα προς το συμφέρον μας να κάνουμε αυτό που είναι δίκαιο ή σωστό. Αυτό συμβαίνει επειδή οι κακές πράξεις βλάπτουν την ψυχή μας και τον χαρακτήρα μας.

Πέρα από τις αντιλήψεις του Πλάτωνα, ας έχουμε κατά νου ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μια σειρά από ηθικές αρχές. Αυτές που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά μας και μας αποτρέπουν από το να ενεργούμε σαν ψυχοπαθείς αν είχαμε στην κατοχή μας το δαχτυλίδι του Γύγη.

Για παράδειγμα, πολλοί άνθρωποι θα ήταν ανίκανοι να σκοτώσουν ή να επιτεθούν σε άλλους. Ακόμα και αν είχαμε τέτοια δύναμη στα χέρια μας. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ακόμη και ότι πολλοί θα χρησιμοποιούσαν το δαχτυλίδι για να κάνουν καλό.

Με άλλα λόγια, ενώ δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι τα ανθρώπινα όντα είναι εγωιστικά (ορισμένα περισσότερο από άλλα), είναι επίσης αλήθεια ότι πολλοί θέλουν να κάνουν καλό στους άλλους σε κάποιο βαθμό.

Το δαχτυλίδι του Γύγη στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο

Η ιστορία του δαχτυλιδιού του Γύγη παρουσιάζει μια αναλογία με τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών και τον Χάρι Πότερ. Διότι οι συγγραφείς αυτών των παραγωγών παρουσιάζουν τους πρωταγωνιστές τους ως φορείς ολοκληρωμένων και απαραβίαστων ηθικών αξιών. Ακόμη και στην κατοχή αντικειμένων που έχουν τη δύναμη να τους κάνουν αόρατους.

Επιπλέον, και στα δύο έργα υπάρχουν δύο υποδειγματικοί χαρακτήρες: Ο Γκάνταλφ και ο Ντάμπλντορ. Επιτελούν και προστατεύουν το καλό με κάθε κόστος. Και οι δύο φιγούρες, με τις καλές συμπεριφορές τους, μας θυμίζουν τη σκέψη του Πλάτωνα και τις ηθικές διδασκαλίες του. Δηλώνουν ότι από τη στιγμή που οι άνθρωποι γνωρίζουν το Καλό, θα ενεργούν πάντα σύμφωνα με αυτό.

Κι εσύ, τι θα έκανες αν είχες στα χέρια σου το δαχτυλίδι του Γύγη;