Η αξιοκρατία και τα προβλήματά της

Αν και η αξιοκρατία θεωρείται μοντέλο για την άμβλυνση της κοινωνικής αδικίας και ανισότητας, η πρότασή της κρύβει προβλήματα.

Η αξιοκρατία είναι ένα σύστημα ανταμοιβής που βασίζεται στην ατομική αξία. Ως εκ τούτου, αντιπροσωπεύει έναν τρόπο κατάταξης των ανθρώπων ανάλογα με τα ταλέντα, τις ικανότητες, τις προσπάθειες και την αφοσίωσή τους.

Σήμερα, το σύστημα αυτό είναι ευρέως διαδεδομένο τόσο σε δημόσιους όσο και σε ιδιωτικούς φορείς. Για παράδειγμα, είναι εμφανές όταν μια διοίκηση προσλαμβάνει ανθρώπους μέσω ανταγωνιστικών εξετάσεων. Αυτές ενθαρρύνουν την αναγνώριση των ατομικών ικανοτήτων και προσπαθειών.

Με αυτή την έννοια, η αξιοκρατία συχνά χαρακτηρίζεται ως ένας τρόπος για τη δημιουργία μιας δίκαιης κοινωνίας. Τα προσωπικά επιτεύγματα επιτυγχάνονται με βάση τις ατομικές προσπάθειες και ικανότητες, αλλά όχι με βάση τον πλούτο, το φύλο, τη θρησκεία κ.λπ. Ωστόσο, αυτό το μοντέλο κρύβει ένα σοβαρό πρόβλημα που είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη.

Η προέλευση του όρου “αξιοκρατία”

Ο όρος αξιοκρατία προέρχεται από το λατινικό merĭtum, που σημαίνει “οφειλόμενη ανταμοιβή” και από την ελληνική κατάληξη κρατώ, που σημαίνει “δύναμη ή ισχύς”. Επομένως, υπονοεί ότι οι ιεραρχίες ή οι θέσεις εξουσίας καθορίζονται με βάση την ατομική αξία.

Αν και η έννοια αυτή χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα (όπως φαίνεται στην Πολιτεία του Πλάτωνα), η σύγχρονη εκδοχή της οφείλεται στον κοινωνιολόγο και κοινωνικό ακτιβιστή Michael Young, ο οποίος επινόησε τον όρο στο βιβλίο του Η άνοδος της αξιοκρατίας (1958). Πρόκειται για ένα έργο μυθοπλασίας στο οποίο ο συγγραφέας ασκεί κριτική στις ελιτίστικες τάσεις της επίσημης εκπαίδευσης στην Ευρώπη.

Σε αυτό το δυστοπικό και φουτουριστικό μυθιστόρημα, η αξία είναι ο συνδυασμός της ευφυΐας συν την προσπάθεια και αποτελεί την κεντρική αιτία της κοινωνικής ανισότητας. Επιτρέπει τη δημιουργία μιας ελιτίστικης κυβέρνησης που αποτελείται από μια ευφυή και ικανή μειοψηφία εις βάρος μιας αδαούς και ανίκανης πλειοψηφίας.

Σύμφωνα με αυτό το δυστοπικό σενάριο, τα άτομα κέρδιζαν μια θέση στην ελίτ μέσω της προσπάθειας και της αφοσίωσής τους, ενώ όσοι κατέβαλλαν τη μικρότερη προσπάθεια καταδικάζονταν στη φτώχεια.

Η αξιοκρατία ως ιδεώδες μιας δίκαιης κοινωνίας

Αν και ο όρος είχε υποτιμητική χροιά στις απαρχές του και δημιουργήθηκε με κριτικό σκοπό, ο νεοφιλελεύθερος λόγος οικειοποιήθηκε την έννοια αυτή και της προσέδωσε ένα πιο θετικό νόημα. Υποστηρίζει το γεγονός ότι η αξιοκρατία θα επέτρεπε τη δημιουργία μιας δίκαιης κοινωνίας.

Έτσι, βλέπουμε πώς η νεοφιλελεύθερη έννοια ήταν ριζικά αντίθετη με την προσέγγιση που διατύπωσε ο Michael Young στο δυστοπικό του κείμενο. Όσον αφορά αυτή τη στροφή, το 2001 ο συγγραφέας εξέφρασε την απογοήτευσή του λόγω της τύχης της έννοιας που ο ίδιος είχε επινοήσει.

Τα προβλήματα από την αξιοκρατία

Αν και η αξιοκρατία θεωρείται συχνά ελκυστική για την εξάλειψη της αδικίας και της ανισότητας, η έννοια αυτή κρύβει ένα σημαντικό πρόβλημα. Ο Michael Sandel, πολιτικός φιλόσοφος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, υποστηρίζει ότι το σύστημα κρύβει δύο βασικά προβλήματα. Αυτά είναι τα εξής:

1. Υπάρχει ανισότητα όσον αφορά τις ευκαιρίες

Ο Sandel λέει ότι, στην πραγματικότητα, η κοινωνία δεν ανταποκρίνεται στα αξιοκρατικά ιδεώδη που πρεσβεύει. Οι βασικές ευκαιρίες δεν είναι ίδιες για όλα τα άτομα.

Εξάλλου, οι πλούσιες οικογένειες είναι σε θέση να μεταβιβάσουν προνόμια στα παιδιά τους, δίνοντάς τους εκπαιδευτικά και πολιτιστικά πλεονεκτήματα για την εισαγωγή στα καλύτερα πανεπιστήμια. Σύμφωνα με τον Sandel, στα πιο φημισμένα πανεπιστήμια των ΗΠΑ, υπάρχουν σημαντικά περισσότεροι φοιτητές που ανήκουν στο 1% των οικογενειών με το υψηλότερο εισόδημα στη χώρα από το 60% με το χαμηλότερο εισόδημα.

Επομένως, η προσπάθεια που καταβάλλουν οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις δεν είναι η ίδια με αυτή που καταβάλλουν οι φτωχότερες κοινωνικές ομάδες. Στην περίπτωση αυτή, οι πιο εύποροι έχουν μεγαλύτερες ευκαιρίες να αποκτήσουν ποιοτική εκπαίδευση.

Από την άλλη πλευρά, οι φτωχότεροι της κοινωνίας πρέπει να καταβάλουν μεγάλη προσπάθεια για να αποκτήσουν πρόσβαση σε ποιοτική εκπαίδευση. Στην πραγματικότητα, συχνά πρέπει να αφιερώνουν μεγάλο μέρος του χρόνου τους στη δημιουργία εισοδήματος για να επιβιώσουν, γεγονός που με τη σειρά του αυξάνει τα ποσοστά εγκατάλειψης του σχολείου.

2. Οδηγεί σε μια αλαζονική στάση απέναντι στην επιτυχία

Το δεύτερο πρόβλημα που εντοπίζει ο Sandel είναι η στάση που ενθαρρύνει την αξιοκρατία σε όσους επιτυγχάνουν. Δηλαδή, ορισμένοι επιτυχημένοι άνθρωποι πιστεύουν ότι αυτό που πέτυχαν οφείλεται αποκλειστικά στα δικά τους προσόντα. Ως εκ τούτου, θεωρούν ότι αξίζουν τις ανταμοιβές που οι κοινωνίες της αγοράς απονέμουν στους νικητές.

Ομοίως, οι “νικητές” τείνουν να πιστεύουν ότι όσοι έχουν μείνει πίσω είναι υπεύθυνοι που είναι έτσι. Ως εκ τούτου, αυτό το πρόβλημα στάσης δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερη κοινωνική ανισότητα. Με άλλα λόγια, η αξιοκρατία δημιουργεί αλαζονεία στους νικητές και ταπείνωση και προκατάληψη προς εκείνους που αφήνει πίσω.

Μπορούμε να λύσουμε τα προβλήματα από την αξιοκρατία;

Παρόλο που η αξιοκρατία έχει τα θεμελιώδη ελαττώματά της, είναι σημαντικό να τονίσουμε και τις θετικές πτυχές της στην κοινωνία. Οι άνθρωποι καθορίζουν ιεραρχικές θέσεις με βάση την κληρονομιά, την τάξη, την οικογένεια και παράγοντες που δεν εξαρτώνται από το άτομο από την αρχαιότητα.

Ωστόσο, με την άνοδο της αξιοκρατίας, οι ευκαιρίες επιλογής και η αναγνώριση της προσπάθειας άνοιξαν αρκετές πόρτες για να αποτραπεί ο ντετερμινισμός από το να καθορίζει το μέλλον. Επιπλέον, σήμερα, η αξιοκρατία αποτελεί σημαντικό κριτήριο για την ορθή λειτουργία διαφόρων διαδικασιών και για την κατανομή των πόρων.

Αν και η αξιοκρατία απέχει πολύ από το ιδανικό, υπάρχουν παρατηρήσιμα θετικά αποτελέσματα. Αυτό παρατηρείται κυρίως σε ιδιωτικούς οργανισμούς με καλά καθορισμένα συστήματα. Επίσης, μπορούμε να λύσουμε τα προβλήματα της αξιοκρατίας, εξασφαλίζοντας ίσες ευκαιρίες για όλους.

Ένα σύστημα που χρειάζεται κάποιες βελτιώσεις

Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η αξιοκρατία δεν είναι μια κακή πρόταση από μόνη της. Στην πραγματικότητα, στις μέρες μας, είναι ένα πολύ χρήσιμο μοντέλο για τις επιχειρήσεις και την εργασία.

Ωστόσο, αν θέλουμε αυτή η πρόταση να είναι αποτελεσματική και να ωφελήσει πραγματικά την κοινωνία, πρέπει να έχουμε επίγνωση των ελαττωμάτων που προϋποθέτει και να τα αποφύγουμε. Διαφορετικά, το μόνο που θα κάνουμε είναι να επιδεινώνουμε τα προβλήματα που υποτίθεται ότι προσπαθούμε να ξεπεράσουμε: την κοινωνική αδικία και την ανισότητα.