Κοινωνικός δαρβινισμός: Μια ιδέα που δεν έπρεπε ποτέ να υπάρξει

Ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι μια θεωρία που εμφανίστηκε τον 19ο αιώνα και επηρέασε την εγκαθίδρυση κοινωνικών δομών κυριαρχίας.

Ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι μια θεωρητική θέση που εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και επέκτεινε τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου στην κοινωνιολογία, την οικονομία και την πολιτική. Με άλλα λόγια, εφάρμοσε τις βιολογικές έννοιες της φυσικής επιλογής και της πάλης για την ύπαρξη για να εξηγήσει τους νόμους της κοινωνικής ανάπτυξης και τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.

Υπό αυτήν την έννοια, οι κοινωνικοί δαρβινιστές υπερασπίζονται ότι οι πιο προικισμένοι και δυνατοί άνθρωποι είναι αυτοί που παραμένουν στην εξουσία και κυριαρχούν έναντι των πιο αδύναμων.

Η θεωρία αυτή χρησιμοποιήθηκε για να δικαιολογήσει τον ιμπεριαλισμό, τον ρατσισμό, την κατάκτηση εδαφών και την υποταγή του πληθυσμού. Δικαιολογεί την ιδέα ότι κάποιες ανώτερες εθνότητες ή φυλές πρέπει να επικρατούν και να κυριαρχούν στην κοινωνία. Ας εμβαθύνουμε.

Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου

Ο Κάρολος Ρόμπερτ Δαρβίνος (1809-1882) ήταν Άγγλος φυσικός επιστήμονας που συνέβαλε αρκετά στην εξελικτική βιολογία. Στο πιο διάσημο έργο του, Η καταγωγή των ειδών (1859), διατύπωσε τη θεωρία της εξέλιξης των οργανισμών ως συνάρτηση δύο διαδικασιών:

1. Ο αγώνας για την ύπαρξη.
2. Η φυσική επιλογή (ή επιβίωση του ισχυρότερου).

Από τη μία πλευρά, ο αγώνας για την ύπαρξη υπερασπίζεται ότι, στη φύση, οι ζωντανοί οργανισμοί βρίσκονται σε συνεχή σύγκρουση προκειμένου να επιβιώσουν στο περιβάλλον. Στην περίπτωση αυτή, η εξάρτηση από συγκεκριμένους παράγοντες τους αναγκάζει να ανταγωνίζονται και να αλληλοκαταστρέφονται για τους περιορισμένους διαθέσιμους πόρους. Παράδειγμα αυτού θα ήταν ο αγώνας μεταξύ των ζώων για τροφή ή για ζευγάρωμα.

Η φυσική επιλογή είναι η διαδικασία με την οποία οι καλύτερα προσαρμοσμένοι οργανισμοί εκτοπίζουν τους λιγότερο προσαρμοσμένους μέσω της αργής συσσώρευσης ευνοϊκών γενετικών αλλαγών κατά τη διάρκεια των γενεών. Η φυσική επιλογή αναφέρεται στα πλεονεκτήματα που έχουν ορισμένοι έναντι άλλων.

Οι δύο αυτές έννοιες είναι αλληλένδετες στη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη. Σε αυτή την περίπτωση, η φυσική επιλογή εξαρτάται από τον αγώνα για την ύπαρξη, ο οποίος θα ήταν ο κινητήριος μοχλός της εξέλιξης.

Προέλευση του κοινωνικού δαρβινισμού

Η προέλευση του κοινωνικού δαρβινισμού αποδίδεται στον φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Χέρμπερτ Σπένσερ (1820 – 1903), ο οποίος προσάρμοσε τις εξελικτικές έννοιες του Δαρβίνου στις ανθρώπινες κοινωνίες. Στο έργο του Οι πρώτες αρχές (1862), ο Σπένσερ χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες κοινωνικές ομάδες ως οργανισμούς που διέπονται από τους νόμους της φύσης μέσα σε ένα εξελικτικό πλαίσιο.

Υπό αυτή την έννοια, ο συγγραφέας ορίζει τον κοινωνικό εξελικτισμό ως εξής:

Με αυτή τη δήλωση, ο Σπένσερ υποστήριξε ότι οι ανθρώπινες κοινωνικές ομάδες μετασχηματίζονται από έναν αδιαφοροποίητο και οριζόντιο πληθυσμό (ασυνεχής ομοιογένεια) σε μια οργάνωση διαστρωματωμένη από άρχοντες και κυβερνώμενους (συνεκτική ετερογένεια). Τον κοινωνικό αυτό μετασχηματισμό, κατά τον οποίο οι εξουσιαστές επιβάλλονται και εξαλείφουν τους “λιγότερο κατάλληλους” εξουσιαζόμενους, τον δικαιολογεί μέσω φυσικών και βιολογικών διαδικασιών – του αγώνα για την ύπαρξη και της φυσικής επιλογής.

Δαρβίνος και κοινωνικός δαρβινισμός

Σήμερα, υπάρχει διαμάχη ως προς το αν ο Δαρβίνος υποστήριζε τον κοινωνικό εξελικτισμό. Οι υπερασπιστές του φυσικού επιστήμονα υποστηρίζουν ότι ο ίδιος δήλωσε αμφίβολος για την πρόταση, αντιτιθέμενος στην εφαρμογή του μηχανισμού της φυσικής επιλογής στις ανθρώπινες κοινωνίες.

Ωστόσο, διάφοροι επικριτές έχουν την αντίθετη άποψη. Υποστηρίζουν ότι ο Δαρβίνος δεν έκανε ποτέ διάκριση μεταξύ “βιολογικής εξέλιξης” και “κοινωνικής εξέλιξης”.

Αυτό που ισχύει είναι ότι ο Δαρβίνος διατύπωσε την άποψη ότι οι άνθρωποι χωρίζονταν σε “πολιτισμένες” και “άγριες” φυλές, με βάση τις κρανιακές διαφορές. Επομένως, σε μια υποτιθέμενη ασυμμετρία της νοημοσύνης. Έτσι, περιέγραψε τους Ευρωπαίους ως εκείνους με τη μεγαλύτερη διανοητική ικανότητα, ενώ οι Ασιάτες και οι Αβορίγινες της Αυστραλίας θα ήταν εκείνοι με τη μικρότερη ικανότητα.

Επίσης, στο έργο του “Η καταγωγή του ανθρώπου” (1871), ασχολήθηκε με τον τρόπο με τον οποίο πίστευε ότι η φυσική επιλογή επηρέαζε τα λεγόμενα “πολιτισμένα έθνη”. Εκεί χρησιμοποιεί τις έννοιες της “κατώτερης φυλής” και της “ανώτερης φυλής”. Υποστηρίζει ότι ο πολλαπλασιασμός των κατώτερων φυλών επηρεάζει την αριθμητική αύξηση εκείνων των “ανθρώπων με ανώτερες ιδιότητες”.

Συνέπειες των αξιωμάτων της κοινωνικής εξέλιξης

Αν και ο κοινωνικός δαρβινισμός αναδύθηκε αρχικά ως κοινωνιολογική θεωρία, τα αξιώματά του χρησίμευσαν ως έμπνευση για ένα σύνολο πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων που δικαιολόγησαν τις δομές της κυριαρχίας και το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα.

Ο ναζισμός είναι ένα από τα πιο σαφή παραδείγματα οικειοποίησης των ιδεών του κοινωνικού δαρβινισμού. Τα αξιώματα της ανωτερότητας της μιας φυλής έναντι της άλλης και η ιδέα ότι η ανθρώπινη εξέλιξη είναι δεδομένη από την επιβίωση του ισχυρότερου, ενέπνευσαν τις αποτρόπαιες πράξεις του Χίτλερ και των οπαδών του.

Στο δοκίμιό του Ο αγώνας μου (1925), ο Χίτλερ τόνισε τη σημασία της καθαρότητας του αίματος και προέβαλε επιχειρήματα παράλληλα με εκείνα του Σπένσερ, υπερασπιζόμενος την ανάγκη για μια κοινωνία που θα βασίζεται σε ένα σχήμα κυριαρχίας των ελίτ. Αυτό τον οδήγησε στη μαζική εξόντωση όσων θεωρούσε “κατώτερες φυλές” (Εβραίοι, μαύροι, ομοφυλόφιλοι, μεταξύ άλλων) και στην προώθηση προγραμμάτων μητρότητας και ευγονικής, με στόχο την αναπαραγωγή των άριων γονιδίων και τη διαμόρφωση κοριτσιών και αγοριών με την ιδεολογία του κόμματος.

Με τη σειρά του, είναι δυνατόν να εντοπίσουμε πώς οι ιδέες του Δαρβίνου επηρέασαν τις έμφυλες δομές και εμβάθυναν την κυριαρχία του ανδρικού φύλου επί του γυναικείου. Για παράδειγμα, στην ” Καταγωγή του ανθρώπου ” (1871), ο Δαρβίνος κάνει την εξής διάκριση:

Η ιδέα αυτή διείσδυσε στον κοινωνικό δαρβινισμό και προώθησε μια κοινωνική δομή κυριαρχίας των ανδρών επί των γυναικών. Οι πρώτοι θεωρούνται ισχυρότεροι, πιο γυμνασμένοι και πιο ευφυείς.

Ο κοινωνικός δαρβινισμός σήμερα

Ο κοινωνικός δαρβινισμός έχασε το κύρος του ως επιστημονική θεωρία μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και απαξιώθηκε πλήρως μέχρι το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό οφειλόταν στη σύνδεσή του με τον ναζισμό και στην αυξανόμενη επιστημονική συναίνεση ότι ήταν αβάσιμος.

Στην πραγματικότητα, βιολόγοι και ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι πρόκειται για μια φυσιοκρατική πλάνη. Η θεωρία της φυσικής επιλογής υποτίθεται ότι περιγράφει μόνο ένα βιολογικό φαινόμενο, το οποίο δεν είναι επεκτάσιμο στην ανθρώπινη κοινωνία.