Παρμενίδης ο Ελεάτης: Η φιλοσοφία και το έργο του

Ο Παρμενίδης από την Ελέα είναι ένας από τους πιο γνωστούς προσωκρατικούς φιλοσόφους. Οι ιδέες και οι προβληματισμοί του σχετικά με το Είναι είχαν μεγάλη επίδραση στη δημιουργία μεταγενέστερων φιλοσοφικών θεωριών.

Ο Παρμενίδης από την Ελέα ήταν φιλόσοφος της αρχαίας Ελλάδας που θεωρείται ο πατέρας της δυτικής μεταφυσικής καθώς και ο ιδρυτής της Ελεατικής σχολής. Οι κυριότεροι προβληματισμοί και οι διδασκαλίες του έχουν εξαχθεί από το μοναδικό γραπτό του έργο, ένα ποίημα με τίτλο Περί φύσεως.

Ο μεγάλος αυτός στοχαστής πίστευε ότι η κίνηση, η αλλαγή και η ποικιλία των υπαρχόντων πραγμάτων είναι απλά “εντυπώσεις”. Υπάρχει μόνο μία αιώνια πραγματικότητα: Το “Είναι”. Ας δούμε αναλυτικά τη φιλοσοφία του και τις σημαντικότερες συνεισφορές του.

Ποιος ήταν ο Παρμενίδης ο Ελεάτης;

Ο Παρμενίδης ήταν Έλληνας φιλόσοφος που γεννήθηκε μεταξύ 530 π.Χ. και 515 π.Χ. στην πόλη της Ελέας, μια ελληνική αποικία στη σημερινή νότια Ιταλία. Πολύ λίγα είναι γνωστά για τη ζωή αυτού του στοχαστή, καθώς τα αρχεία που διαθέτουμε είναι αφηγήσεις και ιστορίες των μαθητών του και μεταγενέστερων φιλοσόφων. Λέγεται ότι γεννήθηκε σε μια πλούσια οικογένεια που άνηκε στην αριστοκρατία.

Έτσι, από πολύ νεαρή ηλικία ήταν βυθισμένος στην πολιτική ζωή και πιστεύεται ότι κατείχε πολιτικά αξιώματα στην Ελέα. Μάλιστα, υποστηρίζεται ότι ήταν υπεύθυνος για τη θέσπιση των πρώτων νόμων της πόλης.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Παρμενίδης έγραψε μόνο ένα έργο, ένα φιλοσοφικό ποίημα με τίτλο Περί φύσιος (Περί φύσεως)

Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι η εκπαίδευσή του ως φιλοσόφου ξεκίνησε με τον Ξενοφάνη και στη συνέχεια συνεχίστηκε με τον Αμμηνία, έναν Πυθαγόρειο τον οποίο προτίμησε ως δάσκαλο. Ωστόσο, άλλες αναφορές αναφέρουν ότι ήταν μαθητής του Αναξίμανδρου, ενός από τους πιο γνωστούς φιλοσόφους της εποχής.

Παρμενίδης: Η φιλοσοφία και το έργο του

Από τα σωζόμενα αποσπάσματα του ποιήματός του έχει συναχθεί η ορθολογική προσέγγιση της φιλοσοφίας του Παρμενίδη. Μεταξύ των προβληματισμών και των συνεισφορών του, ξεχωρίζουν τα ακόλουθα:

Το “Είναι” ως αιώνιο και αδιαίρετο

Το κεντρικό θεμέλιο της φιλοσοφίας του Παρμενίδη είναι η έννοια του “Είναι”, το οποίο είναι αιώνιο, αμετάβλητο και αδιαίρετο. Τα επιχειρήματά του για το συμπέρασμα αυτό είναι τα εξής:

• Το ον δεν θα μπορούσε να έχει δημιουργηθεί, διότι, αν ήταν έτσι, πριν από τη δημιουργία του ήταν ένα “μη ον”, δηλαδή δεν υπήρχε. Και αν κάτι δεν υπάρχει, απλώς δεν είναι. Επομένως, το ον υπήρχε πάντοτε, είναι αιώνιο.
• Το ον δεν αλλάζει ούτε μεταμορφώνεται με κανέναν τρόπο, διότι αν μεταμορφωθεί σε κάτι άλλο, τότε δεν είναι πια, παύει να υπάρχει, άρα γίνεται “μη ον” και αυτό είναι αδύνατο.
• Η διαίρεση προϋποθέτει την ύπαρξη κενού, δηλαδή του “μη όντος”. Επομένως, είναι απαραίτητο το ον να είναι αδιαίρετο, μια ενιαία ενότητα. Για να εξηγήσει αυτή την έννοια, ο Παρμενίδης καταφεύγει στην εικόνα της σφαίρας, στην οποία όλοι οι χώροι αποτελούνται από το ίδιο πράγμα και έχουν το ίδιο μέγεθος. Έτσι, το “Είναι” νοείται ως κάτι που δεν μπορεί να διαχωριστεί και που είναι ίσο με τον εαυτό του σε όλους τους χώρους του.

Η θέση αυτή τον καθιστά τον ακραίο αντίπαλο της σκέψης του Ηράκλειτου, ενός άλλου μεγάλου προσωκρατικού φιλοσόφου που υπερασπιζόταν ότι όλα τα πράγματα στον κόσμο βρίσκονται σε συνεχή μεταβολή.

Τρόποι επίτευξης της γνώσης

Ο Παρμενίδης ήταν ένας από τους πρώτους στοχαστές που προβληματίστηκε σχετικά με την απόκτηση της γνώσης. Έτσι, γι’ αυτόν, υπάρχουν δύο τρόποι:

• Ο δρόμος της αλήθειας, η οποία αποκτάται μέσω του λόγου και αφορά αυτό που πραγματικά είναι. Οδηγεί έτσι στην αληθινή γνώση.
• Ο δρόμος της γνώμης, που βασίζεται στις ψευδαισθήσεις που δημιουργούν οι αισθήσεις και οι γνώμες των θνητών, οδηγώντας μας έτσι στην ψευδή, απατηλή γνώση και στην αποδοχή του μη όντος.

Για τον Παρμενίδη, ο δρόμος της αλήθειας επιδιώκει συνεχώς να κάνει αναφορά στο “Είναι”, να το ονομάσει και να του δώσει όλη την απαραίτητη σημασία. Εφόσον η πρόσβασή του επιτυγχάνεται μέσω του λόγου, διαπιστώνει ότι η σκέψη και η πραγματικότητα πρέπει να συνυπάρχουν αρμονικά, χωρίς καμία αντίφαση ή αντίρρηση.

Η πρωτοκαθεδρία του λόγου

Για τον Παρμενίδη, η πραγματικότητα δεν γινόταν γνωστή με τις αισθήσεις, αλλά μέσω του λόγου. Γιατί όταν η γνώση εξαρτάται από τις αισθήσεις, λαμβάνουμε μόνο αποσταθεροποιητικά στοιχεία που απηχούν έναν κόσμο που βρίσκεται σε συνεχή μετασχηματισμό.

Έτσι, η πραγματικότητα που παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα της αντίληψης δεν υπάρχει, είναι μια ψευδαίσθηση. Με άλλα λόγια, είναι μια ψευδαίσθηση της πραγματικότητας.

Αυτή η σκέψη οδήγησε τον Πλάτωνα, χρόνια αργότερα, να δημιουργήσει το φιλοσοφικό του δόγμα και τον Αριστοτέλη να αναπτύξει τη μεταφυσική του. Γι’ αυτό πολλοί φιλόσοφοι και φιλόλογοι θεωρούν τον Παρμενίδη ως τον θεμελιωτή της δυτικής μεταφυσικής.

Επιπλέον, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο Παρμενίδης ανταγωνίζεται τον Αριστοτέλη για τον τίτλο του πατέρα της λογικής, καθώς χρησιμοποιεί επαγωγικά επιχειρήματα και διατυπώνει τη λογική αρχή της ταυτότητας και της μη αντίφασης.

Μερικά διάσημα αποφθέγματα του Παρμενίδη του Ελεάτη

Τέλος, σας παρουσιάζουμε μερικά από τα καλύτερα αποφθέγματα που μας άφησε ο Παρμενίδης ο Ελεάτης:

• “Η αλλαγή είναι μια ψευδαίσθηση”.
• “Αφήστε μόνο τη λογική να αποφασίσει”.
• “Δεν μπορείς να αναγνωρίσεις το μη-είναι, δεν μπορείς να μιλήσεις γι’ αυτό, γιατί η σκέψη και το μη-είναι είναι το ίδιο πράγμα”.
• “Όλα όσα υπάρχουν υπήρχαν πάντα. Τίποτα δεν μπορεί να προκύψει από το τίποτα. Και κάτι που υπάρχει, επίσης δεν μπορεί να γίνει τίποτα”.
• “Μπορούμε να μιλάμε και να σκεφτόμαστε μόνο για αυτό που υπάρχει. Και αυτό που υπάρχει δεν έχει δημιουργηθεί και είναι άφθαρτο, επειδή είναι ολόκληρο, πλήρες και αμετάβλητο. Δεν ήταν ή δεν θα έπρεπε να είναι διαφορετικό από αυτό που είναι τώρα, όλο μαζί, ένα και συνεχές”.