Ποιοι ήταν οι σοφιστές και η συνεισφορά τους;
Στην αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στη δημοκρατική Αθήνα του πέμπτου και τέταρτου αιώνα π.Χ., υπήρχε μια ομάδα στοχαστών αφιερωμένη στη διδασκαλία της τέχνης της ρητορικής και της πειθούς. Αυτοί οι λόγιοι, που ονομάζονταν σοφιστές, επιδίωκαν έναν πρακτικό στόχο: να εκπαιδεύουν τους πολίτες στη συμπεριφορά των δημόσιων υποθέσεων με αντάλλαγμα χρήματα.
Οι σοφιστές δεν σχημάτισαν μια ενιαία σχολή. Ωστόσο, αυτό που είχαν κοινό ήταν ο ηθικός σχετικισμός, η άρνηση της αντικειμενικής αλήθειας και ο σκεπτικισμός για την απόλυτη αξία της γνώσης. Ας ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά.
Ποιοι ήταν οι σοφιστές;
Η λέξη “σοφιστής” προέρχεται από τη λέξη σοφός. Ως εκ τούτου, στην αρχαία Ελλάδα, χρησιμοποιούνταν για να ονομάσουν οποιονδήποτε δίδασκε τη σοφία.
Ωστόσο, από τον 5ο αιώνα π.Χ. και μετά, η λέξη άρχισε να αποκτά μια υποτιμητική χροιά. Διάφοροι φιλόσοφοι της εποχής (οι προσωκρατικοί) τους κατηγορούσαν ότι δεν αναζητούσαν την αντικειμενική αλήθεια.
Η αλήθεια είναι ότι οι σοφιστές ήταν ταξιδιώτες που γνώριζαν πολλούς πολιτισμούς, οι οποίοι ήταν διαφορετικοί από τους ελληνικούς. Ως εκ τούτου, κατέληξαν να αμφισβητούν το αν οι νόμοι και τα έθιμα ήταν αποτέλεσμα κοινωνικής σύμβασης ή, αντίθετα, ήταν φυσικά.
Έτσι, υποστήριξαν μια σχετικιστική ερμηνεία της πραγματικότητας, στην οποία η αντικειμενική αλήθεια δεν υπήρχε, αλλά κατασκευαζόταν με βάση τη γνώμη της πλειοψηφίας. Ως εκ τούτου, αντί να αναζητούν την “αληθινή γνώση” (όπως έκαναν οι φιλόσοφοι της εποχής), επικεντρώθηκαν στη διδασκαλία της ρητορικής. Με τον τρόπο αυτό, οι μαθητές τους μπορούσαν να επιτύχουν στην κοινωνία και την πολιτική.
Οι σοφιστές από “δάσκαλοι της σοφίας” ή “γνώστες της ζωής” έγιναν “αρχιτσαρλατάνοι”, “απατεώνες” ή “ψευτοσοφοί”. Φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης τους κατηγόρησαν ακόμη και ως απατεώνες επειδή χρησιμοποιούσαν τη ρητορική και τη διαλεκτική για να εξαπατούν τους ανθρώπους.
Θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι, σε αυτή την ιστορική περίοδο, το σύστημα διακυβέρνησης στην Αθήνα ήταν κοινοβουλευτική δημοκρατία. Οι νόμοι και τα δημόσια αξιώματα ψηφίζονταν σε συζητήσεις μεταξύ των πολιτών. Ως εκ τούτου, η γνώση της ρητορικής και της πειθούς ήταν απαραίτητη για να έχει κανείς επιρροή στις δημόσιες υποθέσεις.
Έτσι, οι εξαιρετικές ικανότητες των σοφιστών στη ρητορική ήταν χρήσιμες για την εποχή, γεγονός που τους επέτρεψε να διδάξουν σε άλλους αυτή τη δεξιότητα και να γίνουν έτσι οι πρώτοι επαγγελματίες στοχαστές που πληρώνονταν για τη μετάδοση των γνώσεών τους.
Πιστεύουμε ότι μπορεί να σας ενδιαφέρει να διαβάσετε κι εσείς αυτό: Η φιλοσοφία της φύσης και η σημασία της για τον σύγχρονο κόσμο
Σοφιστές: Κύριοι εκφραστές
Οι σοφιστές δεν αποτέλεσαν ένα ρεύμα με μοναδική σκέψη. Ωστόσο, όλοι τους μοιράζονταν μια σχετικιστική και σκεπτικιστική θέση για την αλήθεια. Μεταξύ των πιο επιφανών ήταν οι εξής.
Σοφιστές: Πρωταγόρας από τα Άβδηρα (485 – 411 π.Χ.)
Η πιο γνωστή φράση αυτού του φιλοσόφου ήταν η εξής:
Πάντων χρηµάτων µέτρον ἐστίν ἄνθρωπος, τῶν µέν ὄντων ὡς ἐστιν, τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν.
Μια τέτοια έκφραση παραπέμπει στο γεγονός ότι ο νόμος είναι μια κοινωνική σύμβαση και ότι μπορεί να μεταβάλλεται ανάλογα με το συμφέρον κάθε κοινότητας. Επομένως, οι μόνοι δικαστές στους οποίους πρέπει να πιστεύουμε είναι οι άνθρωποι κατά πλειοψηφία.
Ο Πρωταγόρας μνημονεύεται ως περιπλανώμενος στοχαστής, ειδικός στη ρητορική, ο οποίος χρέωνε υψηλές αμοιβές για τις γνώσεις του σχετικά με τη σωστή χρήση των λέξεων.
Γοργίας ο Λεόντιος (483 – 375 π.Χ.)
Ήταν μεγάλος υποστηρικτής του σκεπτικισμού. Τα πιο γνωστά του έργα είναι το Περί φύσεως ή μη υπάρξεως και το Εγκώμιον της Ελένης.
Το πρώτο είναι μια πραγματεία για την ελεατική φιλοσοφία, στην οποία υποστηρίζει ότι τίποτα δεν υπάρχει, αν υπήρχε κάτι δεν θα μπορούσε να γίνει γνωστό και αν μπορούσε να γίνει γνωστό, δεν θα μπορούσε να επικοινωνηθεί. Από την πλευρά του, το Εγκώμιο της Ελένης είναι μια ομιλία, στην οποία αναλύει όλους τους λόγους για τους οποίους η Ελένη κατηγορείται για τον Τρωικό Πόλεμο. Στη συνέχεια τους απορρίπτει όλους ως ψευδείς.
Αντιφών (480 – 411 π.Χ.)
Ήταν υποστηρικτής της ηδονιστικής θεωρίας, η οποία αναφέρει ότι οι ανθρώπινες πράξεις υποκινούνται από την επιδίωξη της ηδονής. Έγραψε επίσης ρητορική και πολιτικούς λόγους.
Θεωρούσε ότι ο νόμος είναι μια τεχνητή ανθρώπινη σύμβαση, συχνά αντίθετη με την ίδια τη φύση. Οι νόμοι είναι ευμετάβλητοι, όπως και η ανθρώπινη βούληση- γι’ αυτό και η δικαιοσύνη υπόκειται σε διακυμάνσεις. Έτσι, υπερασπίστηκε ότι η παράβαση του ανθρώπινου νόμου στα κρυφά δεν συνεπάγεται τιμωρία.
Συνεισφορά των σοφιστών
Αν και ο όρος θεωρείται συνήθως ως κάτι υποτιμητικό εντός της φιλοσοφικής κοινότητας, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τη συμβολή που μας άφησαν αυτοί οι σπουδαίοι στοχαστές. Οι πιο σημαντικές είναι οι ακόλουθες.
Σχετικισμός και σκεπτικισμός
Οι σοφιστές ήταν οι πρώτοι που πρότειναν μια σχετικιστική και σκεπτικιστική οπτική της πραγματικότητας. Γι’ αυτούς δεν υπάρχουν καθολικές αλήθειες ή νόμοι που να εξηγούν την προέλευση των πραγμάτων ή που να υπαγορεύουν τι είναι σωστό και τι λάθος.
Αν υπάρχουν, ο άνθρωπος δεν έχει τις ικανότητες να τις γνωρίσει. Έτσι, θα υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για την πραγματικότητα, οι οποίες όμως όλες θα είναι εξίσου έγκυρες.
Η εστίαση στο άτομο και την κοινωνία
Οι φιλόσοφοι πριν από τους σοφιστές είχαν επικεντρωθεί στη μελέτη της φύσης, στη δημιουργία και την προέλευση του σύμπαντος. Από την άλλη πλευρά, αυτοί οι νέοι στοχαστές έσπασαν αυτή την παράδοση και επικεντρώθηκαν στη μελέτη του ανθρώπου και της κοινωνίας, εξετάζοντας τους διάφορους παράγοντες που συνδέονται με αυτές, όπως η πολιτική ή η εκπαίδευση.
Η σημασία του λόγου και της γλώσσας
Ομοίως, οι σοφιστές ήταν οι πρώτοι στοχαστές που προβληματίστηκαν για τον λόγο και τη σημασία του στην πειθώ των άλλων. Υπό αυτή την έννοια, είναι οι πρόδρομοι της ρητορικής ως επιστήμης.
Από την πλευρά τους, οι σοφιστές συνεισέφεραν στη φιλολογία και τη γλωσσολογία, όπως για την κατηγοριοποίηση των ρημάτων και των ουσιαστικών, τη γραμματική ανάλυση των λέξεων, την ερμηνεία των εννοιών, την ορθή πρακτική της σύνταξης, τις διακρίσεις μεταξύ των λέξεων και τους τύπους των προτάσεων.
Διαβάστε ακόμη: Το χρώμα των τροφών και η διατροφική τους αξία
Σοφιστές: Η παιδαγωγική
Τέλος, οι σοφιστές ήταν οι πρώτοι στοχαστές που χρέωσαν χρήματα για τις διδασκαλίες τους. Επιπλέον, θεωρούνται οι πρόδρομοι της εκπαίδευσης σε τεχνητό περιβάλλον (χαρακτηριστικό του δυτικού πολιτισμού). Αυτό αντικατέστησε την παραδοσιακή ελληνική εκπαίδευση, που δινόταν μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον των ενηλίκων.
Δικαίωση των σοφιστών
Παρόλο που η φιλοσοφική παράδοση ήταν υπεύθυνη για την απαξίωση των σοφιστών, ορισμένοι σύγχρονοι φιλόσοφοι προσπάθησαν να δικαιώσουν τη σημασία αυτών των μεγάλων στοχαστών. Για παράδειγμα, συγγραφείς όπως ο Friedrich Nietzsche και ο George Grote υπερασπίστηκαν ότι οι σοφιστές ήταν αυθεντικοί φιλόσοφοι, τα δόγματα των οποίων πρέπει να αναλύονται ως σοβαρές θέσεις γνώσης.
Όλες οι παραθέτονται πηγές ελέγχθηκαν προσεκτικά από την ομάδα μας για να διασφαλιστεί η ποιότητα, η αξιοπιστία, η επικαιρότητα και η εγκυρότητά τους. Η βιβλιογραφία αυτού του άρθρου θεωρήθηκε αξιόπιστη και επιστημονικά ακριβής.
- Cadavid L. Los sofistas: maestros del areté en la paideia griega. Revista Perseitas. 2014;2(1):37-61.
- Taylor C, Lee M. The Sophists [Internet]. California: Stanford Encyclopedia of Philosophy; 2020 [consultado el 12 oct de 2022]. Disponible en: https://plato.stanford.edu/entries/sophists/