Η φιλοσοφία του φόβου: Τι αναφέρουν γνωστοί φιλόσοφοι
Έχετε ακούσει για τη φιλοσοφία του φόβου; Ο φόβος είναι μια έμφυτη φυσιολογική αντίδραση, η κύρια λειτουργία της οποίας είναι η εξασφάλιση της επιβίωσης του είδους. Ως εκ τούτου, είναι ένα βασικό και θεμελιώδες συναίσθημα σε διάφορα ζώα αλλά και στους ανθρώπους. Ωστόσο, παρά τη σχετική σημασία του, ο φόβος υπήρξε ένα θέμα που απασχόλησε ελάχιστα τη δυτική φιλοσοφία καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας.
Η σπάνια προσέγγισή του μπορεί να δικαιολογηθεί από την υπεροχή που έχει δώσει η δυτική φιλοσοφία στον ορθολογισμό και που θεωρήθηκε ασύμβατη με τα συναισθήματα και τα πάθη των ανθρώπων.
Ακόμα κι έτσι, ορισμένοι φιλόσοφοι έχουν τολμήσει να προβληματιστούν πάνω σε αυτό το συναίσθημα και έχουν διατυπώσει ενδιαφέρουσες θέσεις γι’ αυτό. Ας τις δούμε αναλυτικά.
Η φιλοσοφία του φόβου
Μεταξύ των φιλοσόφων που έχουν διατυπώσει θεωρίες για τον φόβο, ξεχωρίζουν οι εξής:
Επίκουρος: 4 είδη φόβου
Ο Επίκουρος (341 π.Χ. – 271/270 π.Χ.) ήταν ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος που ασχολήθηκε περισσότερο με το θέμα του φόβου. Σκοπός του στοχαστή αυτού ήταν να φτιάξει μια φιλοσοφία για την επίτευξη της ευτυχίας, στην οποία ανέδειξε την υπέρβαση των φόβων ως προϋπόθεση για την επίτευξη της ολοκλήρωσης.
Υπό αυτή την έννοια, ο Επίκουρος διέκρινε τέσσερις τύπους φόβου στον άνθρωπο:
- Ο φόβος των θεών: αναγνώρισε ότι η ιδέα των θεών χρησιμοποιούνταν για να χειραγωγούν τους ανθρώπους και η πρότασή του για να ξεπεραστεί αυτός ο φόβος ήταν να αναγνωριστούν οι θεοί ως σοφοί άνθρωποι μακριά από τον κόσμο, αφού ποτέ δεν θα ασχολούνταν με το τι κάνουν ή δεν κάνουν οι άνθρωποι.
- Φόβος του θανάτου: Ο Επίκουρος υπερασπίστηκε επίσης ότι δεν πρέπει να φοβόμαστε τον θάνατο, αφού αυτός συνίσταται στην έλλειψη αισθήσεων. Έτσι, δεν έχει νόημα να φοβόμαστε κάτι που δεν θα νιώσουμε ποτέ. Εξήγησε επίσης ότι όσο υπάρχουμε, ο θάνατος δεν θα είναι παρών, και όταν θα είναι παρών, εμείς δεν θα υπάρχουμε.
- Φόβος του πόνου: αφενός, αυτός ο τύπος φόβου είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης, αφού εμφανίζεται όταν δεν μπορούμε να ικανοποιήσουμε τις φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες μας (πείνα, κρύο, δίψα κ.λπ.). Από την άλλη πλευρά, όμως, μπορούμε επίσης να βιώσουμε πόνο όταν δεν ικανοποιούμε περιττές επιθυμίες, όπως πολυτέλειες ή ιδιοτροπίες.
- Ο φόβος της αποτυχίας στην επιδίωξη του αγαθού: το αγαθό επιτυγχάνεται μέσω της ευτυχίας για αυτόν τον φιλόσοφο, αλλά η ευτυχία συνίσταται στο να είσαι περισσότερο, όχι στο να έχεις περισσότερα. Τούτου λεχθέντος, όποιος θεωρεί ότι η ευτυχία εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες, κάνει λάθος εκτίμηση και υποτάσσεται σε πράγματα που είναι πέρα από τον έλεγχό του (όπως η γνώμη των άλλων ή οι εξωτερικές ανταμοιβές).
“Μη φοβάσαι τους θεούς, μη φοβάσαι το θάνατο, η ηδονή είναι εύκολο να αποκτηθεί και ο πόνος είναι εύκολο να αποφευχθεί.”
Χομπς: ο φόβος ως θεμέλιο του κράτους
Σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Χομπς, ο φόβος πλαισιώνεται εντός της πολιτικής σφαίρας. Διότι το συναίσθημα αυτό αποτελεί το θεμέλιο για τη συγκρότηση και τη διατήρηση του κράτους. Ο Τόμας Χομπς (1588-1679), στο διάσημο βιβλίο του Λεβιάθαν περιγράφει την ανάγκη της κυβέρνησης να ρυθμίζει τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου, καθώς στη φυσική του κατάσταση ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει και να φροντίζει τα συμφέροντά του. Επομένως, χωρίς κάποια οντότητα να μας ρυθμίζει, είναι πολύ εύκολο να πέσουμε σε έναν πόλεμο όλων εναντίον όλων.
Δεδομένης αυτής της τάσης του ανθρώπου, προτείνεται ένα κοινωνικό συμβόλαιο, στο οποίο ο καθένας παραχωρεί το φυσικό του δικαίωμα με αντάλλαγμα την προστασία ενός κυρίαρχου (κυβέρνησης). Έτσι εξασφαλίζεται η ασφάλεια της συλλογικότητας, με αντάλλαγμα την παραχώρηση της απόλυτης εξουσίας στα χέρια της κυρίαρχης οντότητας.
Τώρα, γιατί ο άνθρωπος θα ήθελε να είναι μέρος ενός συμβολαίου και να παραιτηθεί από μέρος της ελευθερίας του; Ο λόγος που αναφέρει ο Χομπς είναι ο φόβος. Διότι ο μεγαλύτερος φόβος των ανθρώπων είναι ο θάνατος και αν δεν είναι μέρος ενός κράτους, μπορούν εύκολα να πεθάνουν. Έτσι, η πρώτη λειτουργία της κυβέρνησης θα είναι η προστασία εκείνων που σχημάτισαν το συμβόλαιο.
Από την πλευρά του, ο φόβος παίζει επίσης ρόλο στη διατήρηση του κράτους. Τα συμβαλλόμενα μέρη μπορούν ανά πάσα στιγμή να παραβιάσουν τη σύμβαση. Γιατί όμως δεν το πράττει η πλειοψηφία; Ο Χομπς απαντά ότι “για το φόβο αυτής της αόρατης δύναμης την οποία όλοι σέβονται ως θεό και την οποία όλοι φοβούνται ως εκδικητή της δολιότητάς τους“.
Άλλο ένα σπουδαίο άρθρο: Μάθετε τι είχε να πει ο Αλμπέρ Καμύ για το νόημα της ζωής
Τέοντορ Αντόρνο και Μαξ Χορκχάιμερ: ο φόβος της έλλειψης ορθολογικότητας
Ο φόβος σύμφωνα με τη φιλοσοφία των Αντόρνο και Χορκχάιμερ ξεκινά από την κριτική προσέγγιση του Διαφωτισμού. Στο βιβλίο τους Διαλεκτική του Διαφωτισμού (1947), οι συγγραφείς αυτοί επισημαίνουν ότι ο φόβος της απομάκρυνσης από τη λογική απορρόφησε αυτό το διανοητικό κίνημα και το έστρεψε εναντίον του εαυτού του.
Δηλαδή, ο Διαφωτισμός πρότεινε ως μοναδική μέθοδο της επιστήμης την καταπολέμηση του μύθου και την προσκόλληση στη λογική, αλλά σε αυτή την πορεία έχασε το νόημά του, αφού μετέτρεψε την ίδια την επιστήμη σε μύθο, απαγορεύοντας στον εαυτό της την κριτική σκέψη.
Με αυτόν τον τρόπο, η προσήλωση του Διαφωτισμού εναντίον του μύθου έκανε τους φόβους που διαιωνίζονταν μέσω αυτού να αλλάξουν. Έτσι, δεν υπήρχε πλέον ο φόβος της θεότητας ή της τιμωρίας, αλλά της έλλειψης αντικειμενικότητας και ορθολογισμού.
Άλλο ένα σπουδαίο άρθρο για εσάς: Ποιοι ήταν οι σοφιστές και τι συνεισφορές μας άφησαν;
Η φιλοσοφία του φόβου: Ερμηνευτική για τη διαχείριση του φόβου
Σύμφωνα με τη φιλοσοφική οπτική, ο φόβος μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσω του ισορροπημένου συνδυασμού ευρετικής και ερμηνευτικής. Στην περίπτωση αυτή, η ερμηνευτική του φόβου θα σήμαινε τον προβληματισμό, την κατανόηση και τη διαλεύκανση των διαφόρων τύπων φόβου (φόβος, άγχος, τρόμος κ.λπ.) και των αιτιών του.
Από την άλλη πλευρά, η ευρετική του φόβου θα ήταν η αναστοχαστική και εκπαιδευτική διαδικασία. Εκείνη με την οποία θα υποθέταμε αυτό το συναίσθημα ως απαραίτητο στοιχείο για την αποφυγή βλαβών και κακών. Από αυτή την άποψη, λάβετε υπόψη ότι η εκπαίδευση αυτού του φόβου και η σωστή εκδήλωσή του έχουν πλεονεκτήματα.
Το λέει πολύ καλά ο συγγραφέας και καθηγητής φιλοσοφίας Víctor Bermúdez: “ο μόνος τρόπος για να ξεπεράσουμε τον φόβο είναι, τελικά, η γνώση”. Με άλλα λόγια, η γνώση των αντικειμενικών αιτιών του πόνου θα διευκολύνει την αντιμετώπισή του.
Η έννοια του φόβου σύμφωνα με τη φιλοσοφία έχει πολύ ευρύτερο περιεχόμενο από τις θέσεις που παρουσιάστηκαν παραπάνω. Γνωστοί φιλόσοφοι, όπως ο Αριστοτέλης και ο Ρομπέρ Καστέλ, προσέγγισαν επίσης το συναίσθημα αυτό από μια στοχαστική σκοπιά.
Όλες οι παραθέτονται πηγές ελέγχθηκαν προσεκτικά από την ομάδα μας για να διασφαλιστεί η ποιότητα, η αξιοπιστία, η επικαιρότητα και η εγκυρότητά τους. Η βιβλιογραφία αυτού του άρθρου θεωρήθηκε αξιόπιστη και επιστημονικά ακριβής.
- Konstan D. Epicurus [Internet]. California: Stanford Encyclopedia of Philosophy; 2018 [consultado: 20 dic 2021]. Disponible en: https://plato.stanford.edu/entries/epicurus/
- Mestres F, Vives-Rego J. Reflexiones sobre el miedo en el siglo XXI: filosofía, política, genética y evolución. Arbor [Internet]. 2014 [consultado: 20 dic 2021]; 190(769). Disponible en: https://doi.org/10.3989/arbor.2014.769n5011
- Navarro M. Reflexiones filosóficas sobre el miedo como un elemento fundamental desde un punto de vista social. En: XXVI Congreso de la Asociación Latinoamericana de Sociología. Guadalajara: Asociación Latinoamericana de Sociología; 2007.