Vygotsky: Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης

Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης δίνει έμφαση στην επίδραση του πολιτισμού και στον ενεργό ρόλο των ατόμων στη μάθηση.

Γράφτηκε και επαληθεύτηκε από ψυχολόγο Maria Fatima Seppi Vinuales.

Τελευταία ενημέρωση: 18 Ιουνίου, 2023

Τι είναι μάθηση; Πώς μαθαίνουμε; Τα ερωτήματα αυτά κινητοποίησαν πολλούς ερευνητές από διαφορετικούς κλάδους, οι οποίοι προσέφεραν επίσης διαφορετικές απαντήσεις. Στην ψυχολογία, ο συμπεριφορισμός πρότεινε τη σχέση μεταξύ ερεθίσματος και απόκρισης, αλλά υπάρχουν επίσης θεωρίες που βασίζονται στα αξιώματα του εποικοδομισμού και μεταξύ αυτών είναι και η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης.

Στο πλαίσιο της τελευταίας, συναντάμε τον Lev Vygotsky, έναν από τους σημαντικότερους στοχαστές για τη μάθηση. Ο συγγραφέας προσπάθησε να αναλύσει στη θεωρία του τις βιολογικές βάσεις και πώς αυτές τροποποιούνται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος, υπό το πρίσμα των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων.

Τι προτείνει η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης;

Ο Vygotsky κινείται στο πλαίσιο της λεγόμενης κοινωνικοπολιτισμικής θεωρίας της γνωστικής ανάπτυξης. Σε αυτήν, ο συγγραφέας δίνει έμφαση στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί παράγοντες επηρεάζουν τη γνωστική ανάπτυξη. Δηλαδή, τη μάθηση που προκύπτει από διαδοχικές αλληλεπιδράσεις.

Για την κατανόησή της, είναι σημαντικό να ξεκινήσουμε με ορισμένες κεντρικές έννοιες ή ιδέες:

• Ο Vygotsky αναφέρει ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται με βασικές λειτουργίες, όπως η αντίληψη, η μνήμη και η προσοχή. Αυτές οι λειτουργίες τελειοποιούνται και γίνονται ανώτερες νοητικές λειτουργίες μέσω της αλληλεπίδρασης με τους άλλους.
• Η ανάπτυξη αυτών των λειτουργιών επηρεάζεται πάντα από τις αξίες, τις πρακτικές και τις πεποιθήσεις του πολιτισμού στον οποίο ανήκει κανείς.
• Η σκαλωσιά (το πλαίσιο στήριξης) αναφέρεται στην υποστήριξη που παρέχεται από ενήλικες στο παιδί, ώστε να μάθει να κάνει κάτι μόνο του/της. Συνεπάγεται ότι αποτελεί ταυτόχρονα στήριξη και κλωτσιά μέχρι το παιδί να το επιτύχει αυτόνομα.
• Η πρόταση του Vygotsky εντάσσεται στο πλαίσιο του κονστρουκτιβισμού, σε αντίθεση με τον συμπεριφορισμό. Ακόμα κι έτσι, ορισμένοι θεωρητικοί θεωρούν ότι μέρος των θέσεων του συγγραφέα δεν είναι απλώς εποικοδομιστικές, αλλά ότι υπάρχουν αποχρώσεις.
• Η μάθηση δεν είναι μια ισχυρή συσχέτιση ερεθίσματος-απόκρισης, αλλά, αντίθετα, πρόκειται για κατασκευή, επινόηση και δημιουργικότητα. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι παίζουν επίσης ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη της γνώσης, όπως έδειξαν μεταγενέστερες αναλύσεις.
• Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία του για τη γνωστική ανάπτυξη, συμπεριλαμβάνοντας την κοινωνιογενετική συνιστώσα, του επιτρέπει να ξεπεράσει τους παραδοσιακούς διαχωρισμούς σώμα-ψυχή και φύση-πολιτισμός. Υπό αυτή την έννοια, υποστηρίζεται ότι πρόκειται για μια ενοποιητική θεωρία, στην οποία, εκτός από τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς ή τις ανώτερες ψυχολογικές λειτουργίες, περιλαμβάνεται και η ανάλυση και η επίδραση του περιβάλλοντος.
• Ο συγγραφέας αποδίδει επίσης μεγάλη σημασία στα “εργαλεία διανοητικής προσαρμογής”, μέσω των οποίων μαθαίνει κανείς και των οποίων η διαθεσιμότητα σχετίζεται με την κουλτούρα του ανήκειν. Η γλώσσα είναι ένα από τα κυριότερα από αυτά και αντιπροσωπεύει ένα ποιοτικό άλμα στις ανώτερες λειτουργίες. Επιπλέον, είναι πρώτα κοινωνική και στη συνέχεια εσωτερικευμένη.

Τι είναι η ζώνη εγγύς ανάπτυξης και ποια η σημασία της;

Η ζώνη εγγύς ανάπτυξης είναι η απόσταση μεταξύ της τρέχουσας κατάστασης και του αναπτυξιακού δυναμικού του παιδιού.

Δηλαδή, η διαφορά μεταξύ αυτού που το παιδί ήδη ξέρει να κάνει και αυτού που δεν ξέρει ακόμα, αλλά θα μπορούσε να μάθει από μια καθοδηγητική φιγούρα. Εδώ θεωρεί ο Vygotsky ότι μπορεί να παρατηρηθεί το επίπεδο ανάπτυξης ενός παιδιού: σε αυτό που “εκκρεμεί”.

Αυτή η φάση είναι ιδιαίτερη ως προς τη μάθηση, όπως παρατηρεί η Eun, και είναι σημαντικό να παρεμβαίνουμε σε αυτήν. Παρόλο που το παιδί δεν μπορεί να λύσει τα προβλήματα σε αυτό το σημείο μόνο του, όταν το συνοδεύσουμε, θα μάθει κάτι νέο ή θα αποκτήσει μια νέα δεξιότητα που θα ασκήσει αργότερα.

Για παράδειγμα, η ζώνη εγγύς ανάπτυξης δείχνει ότι ένα παιδί γνωρίζει ήδη αριθμούς, αλλά δεν μπορεί ακόμη να λύσει ένα άθροισμα 2+2. Με την καθοδήγηση του ενήλικα, μαθαίνει να το κάνει. Έτσι, στο μέλλον, θα έχει μάθει και θα μπορεί να το κάνει μόνο του, χωρίς παρέμβαση.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Vygotsky θεωρεί ότι δεν είναι μόνο οι ενήλικες διαμεσολαβητές στη μάθηση. Είναι επίσης δυνατό να μάθουμε από τους συνομηλίκους.

Τέλος, είναι επίσης ενδιαφέρον να ανακτήσουμε την αναφορά του Vygotsky στην κουλτούρα στη διδασκαλία. Αυτό που συμβαίνει είναι κατάλληλο σε μια κουλτούρα αλλά μπορεί να μην είναι κατάλληλο σε μια άλλη. Έτσι, είναι επίσης απαραίτητο να κατανοήσουμε ότι στη γνωστική ανάπτυξη υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί και έγκυροι τρόποι για να φτάσουμε στο ίδιο αποτέλεσμα.

Πώς να την εφαρμόσουμε στην πραγματικότητα;

Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης του Vygotsky είναι πολύ χρήσιμη για να σκεφτούμε τις διαδικασίες διδασκαλίας και μάθησης των παιδιών. Με αυτή την έννοια, πρόκειται για μάθηση του να είναι και να πράττει κανείς μαζί, όχι ατομικά ή μόνος του, αλλά μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.

Ο ρόλος των ενήλικων πρέπει να είναι αυτός της συνοδείας, της καθοδήγησης και του προσανατολισμού, αλλά όχι της επιβολής. Τα παιδιά πρέπει να μπορούν να επιλέξουν, να συμμετέχουν, να τους επιτραπεί να είναι πρωταγωνιστές στη δική τους μάθηση και όχι απλοί δέκτες.

Δύο από τις κεντρικές ιδέες του Vygotsky είναι ότι η μάθηση είναι συνεργατική και ότι η σκαλωσιά είναι στήριξη και υποστήριξη.

Είναι επίσης σημαντικό να συνοδεύουμε τη μάθηση με εργαλεία ή μεθόδους που σχετίζονται με το κάθε άτομο, για να διευκολύνουμε τη διαδικασία και να την κάνουμε ευχάριστη. Για παράδειγμα, ενώ ορισμένα παιδιά βρίσκουν ευκολότερο να μάθουν μέσω της χρήσης εικόνων, άλλα μπορεί να προτιμούν να αναπαραστήσουν καταστάσεις ή να οπτικοποιήσουν με έναν πιο διαδραστικό τρόπο.

Είναι επίσης σημαντικό να λαμβάνεται υπόψη ότι οι γνώσεις του παιδιού, καθώς και το στάδιο ανάπτυξής του, είναι επίσης καθοριστικής σημασίας. Οι ενήλικες θα πρέπει να βοηθήσουν ώστε αυτή η ζώνη εγγύς ανάπτυξης να αποτελέσει πρόκληση και όχι κάτι ακατόρθωτο. Δεν θα πρέπει να είναι τόσο απαιτητική ώστε να προκαλεί απογοήτευση ή ανικανότητα, ούτε τόσο εύκολη ώστε να μην υπάρχει κίνητρο.

Στο σχολικό περιβάλλον, οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να σκέφτονται το περιεχόμενο που έχει νόημα για τους μαθητές τους. Επομένως, δεν είναι μόνο σημαντικό να γνωρίζει κανείς την κουλτούρα και την κοινωνία στην οποία ανήκει, αλλά και τις μικροκουλτούρες των νέων. Έτσι, ο Vygotsky επιτρέπει την ανατίμηση της ποικιλομορφίας, ξεφεύγοντας από τον κανόνα και τη γραμμικότητα.

Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία  του Vygotsky προωθεί τη συνεργατική ανάπτυξη

Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης μας παρέχει χρήσιμα εργαλεία για να συνοδεύσουμε τις διαδικασίες διδασκαλίας και μάθησης, αφού είμαστε μέρος τους. Η εκπαίδευση είναι μια συνεργατική δραστηριότητα, στο πλαίσιο της κοινωνίας και του πολιτισμού.

Από αυτό μπορούμε να διακρίνουμε μια θεμελιώδη συμβολή: η μάθηση δεν είναι μόνο ατομική ανάπτυξη, αλλά συνεπάγεται και την πρόοδο αυτού του πολιτισμού και αυτής της κοινωνίας. Αυτό που μας λέει ο Vygotsky είναι ότι η ανάπτυξη κάποιων είναι και η ανάπτυξη των άλλων, αφήνοντας στην άκρη μια εγωιστική θεώρηση του γεγονότος της μάθησης.

Ανακτά τον ενεργό ρόλο αυτών που γνωρίζουν και μαθαίνουν. Τα πρώτα βήματα θα καθοδηγούνται και θα προσανατολίζονται, αλλά ό,τι κάνει ένα παιδί σήμερα με βοήθεια, αύριο θα μπορεί να το κάνει αυτόνομα. Επομένως, το θέμα είναι να διευκολύνουμε περιβάλλοντα κατασκευής, διαλόγου και ανταλλαγής, στα οποία ρέει η γνώση.