Το γνωστικό απόθεμα και ο ρόλος του στην εγκεφαλική βλάβη

Μέσω του γνωστικού αποθέματος προσπαθούμε να εξηγήσουμε γιατί σε ορισμένους ανθρώπους η εμφάνιση των συμπτωμάτων ή η εξέλιξη των εγκεφαλικών ασθενειών καθυστερεί.

Γράφτηκε και επαληθεύτηκε από ψυχολόγο Maria Fatima Seppi Vinuales.

Τελευταία ενημέρωση: 09 Απριλίου, 2023

Τι θα γινόταν αν σας έλεγαν τώρα ότι έχετε στα χέρια σας τη δυνατότητα να “σχεδιάσετε” το μέλλον σας και να επιλέξετε την ποιότητα της ζωής σας; Μπορεί να σας φαίνεται αδύνατο. Ωστόσο, το γνωστικό απόθεμα σχετίζεται με την ιδέα ότι, με προληπτικό τρόπο, οι άνθρωποι μπορούν να φροντίζουν την υγεία του εγκεφάλου τους.

Όπως αναφέρει έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Neuropsychologia, η έννοια αυτή υποδηλώνει ότι το απόθεμα αυτό παίζει θεμελιώδη ρόλο στην πρόληψη των εγκεφαλικών ασθενειών όπως η νόσος Αλτσχάιμερ. Επιπλέον, διαμεσολαβεί στην εξέλιξή της και στις πιθανές επιπλοκές της. Ας δούμε περί τίνος πρόκειται.

Το γνωστικό απόθεμα και ο ρόλος του στην εγκεφαλική βλάβη

Η έννοια του “γνωστικού αποθέματος” επιδιώκει να εξηγήσει γιατί δύο άτομα με την ίδια νευροπαθολογία εμφανίζουν κλινικά συμπτώματα διαφορετικής έντασης. Το άτομο που έχει καλύτερο απόθεμα εμφανίζει λιγότερα -ή ηπιότερα- συμπτώματα άνοιας σε σύγκριση με κάποιον που έχει “φτωχό” απόθεμα.

Η σημασία αυτής της υπόθεσης έγκειται στο γεγονός ότι αν το γνωστικό απόθεμα έχει όλη αυτή την προστατευτική δυνατότητα, είναι επίσης ευεργετικό στην πρόληψη ασθενειών όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, η άνοια, τα εγκεφαλικά επεισόδια και η νόσος Πάρκινσον.

Στην περίπτωση αυτή, τα άτομα με βέλτιστο απόθεμα θα εμφανίζουν συμπτώματα αργότερα και η εξέλιξη της νόσου θα είναι πιο αργή. Φυσικά, δεν είναι θέμα αφέλειας και υπερεκτίμησης της ικανότητας του γνωστικού αποθέματος, ώστε να το μετατρέψουμε σε “πανάκεια”, ικανό να αποτρέψει οποιαδήποτε ασθένεια ή εγκεφαλική βλάβη.

Και όμως, είναι αλήθεια ότι δεν είναι το ίδιο να γερνάς με ένα καλά φροντισμένο, υγιές σώμα που ακολουθεί μια ρουτίνα άσκησης, όπως είναι να γερνάς με ένα εντελώς παραμελημένο σώμα. Όταν βρεθούν αντιμέτωποι με μια δυσμενή κατάσταση, και οι δύο άνθρωποι θα αντιδράσουν διαφορετικά και θα χρειαστούν διαφορετικού βαθμού βοήθεια προκειμένου να ανακάμψουν. Το ίδιο συμβαίνει και με τον εγκέφαλο.

Αυτό το κύριο όργανο, αν δέχεται διέγερση και φροντίδα, μπορεί επίσης να ενισχύσει τα νευρωνικά του κυκλώματα και τη λειτουργία του, παραμένοντας έτσι ενεργό και ανοιχτό στην εκπαίδευση. Με αυτόν τον τρόπο, καταφέρνει να προετοιμάζεται καλύτερα για διαφορετικές περιστάσεις.

Γνωστικό απόθεμα: Επεξηγηματικά μοντέλα

Όπως κάθε επιστημονική θεωρία, το γνωστικό απόθεμα έχει προσεγγιστεί από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Υπάρχουν αξιώματα υπέρ αλλά και πολέμιοι, οι οποίοι θεωρούν ότι πρόκειται απλώς για μια έννοια που εξηγεί ήδη γνωστά γεγονότα.

Για παράδειγμα, ορισμένοι ειδικοί επισημαίνουν ότι ασχολείται με την ήδη γνωστή “πλαστικότητα του εγκεφάλου”, η οποία αναφέρεται στην ικανότητα του εγκεφάλου να προσαρμόζεται, να είναι ευέλικτος και να αναδημιουργεί νέους τρόπους δράσης.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν επίσης ορισμένες μεθοδολογικές δυσκολίες κατά την επιβεβαίωση της υπόθεσης, καθώς απαιτούνται αναδρομικές και διατομεακές μελέτες. Σε γενικές γραμμές, τα επεξηγηματικά μοντέλα περιστρέφονται γύρω από δύο προτάσεις.

Παθητικά μοντέλα

Αναφέρονται στη δραστηριότητα των προϋπαρχόντων δικτύων, ώστε ο εγκέφαλος ή οι κατεστραμμένες περιοχές του να συνεχίσουν να λειτουργούν μετά τη βλάβη.

Μοντέλα αντιστάθμισης

Ορισμένοι τα αποκαλούν “ενεργά μοντέλα”. Αυτό εξηγεί την ιδέα ότι, αφού υποστεί κάποια νευρική βλάβη, ο εγκέφαλος αναδιοργανώνει, επιλέγει και χρησιμοποιεί διαφορετικά νευρωνικά κυκλώματα, σε μια προσπάθεια να διατηρήσει την ισορροπία και να αντισταθμίσει την υπάρχουσα βλάβη.

Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, μιλάμε για αντιστάθμιση, επειδή οι μηχανισμοί ή οι στρατηγικές που τίθενται σε λειτουργία δεν βελτιστοποιούν ή βελτιώνουν την απόδοση, αλλά την καθιστούν δυνατή. Με άλλα λόγια, η απόδοση ή η λειτουργία του εγκεφάλου θα μειωνόταν χωρίς αντιστάθμιση.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, για τους ειδικούς, αυτά τα μοντέλα δεν είναι απαραίτητα αμοιβαία αποκλειόμενα.

Πώς να εμπλουτίσετε το γνωστικό απόθεμα;

Υπάρχουν διάφορες δραστηριότητες για την ανάπτυξη ενός “ανθεκτικού εγκεφάλου”. Δεδομένου ότι το γνωστικό απόθεμα συνεπάγεται δυναμισμό και δραστηριότητα, εξετάζει επίσης πολιτιστικούς, κοινωνικούς, φυσικούς και άλλους παράγοντες.

Για παράδειγμα, στο πλαίσιο των πολιτιστικών παραγόντων, μπορούμε να αναδείξουμε τον ρόλο της εκπαίδευσης και της μόρφωσης. Υποτίθεται ότι οι άνθρωποι που έχουν υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης, που αφιερώνουν χρόνο στη μελέτη, το διάβασμα και τη γραφή ή που μιλούν δύο ή περισσότερες γλώσσες, έχουν πολύτιμο γνωστικό απόθεμα.

Ας δούμε στη συνέχεια ορισμένες δραστηριότητες που ενισχύουν αυτό το απόθεμα:

• Δημιουργία κοινωνικών σχέσεων, συζήτηση για διαφορετικά θέματα και σύνδεση με ανθρώπους που σκέφτονται διαφορετικά.
• Άσκηση και άθληση
• Να έχετε ένα χόμπι
• Ξεκούραση και καλός ύπνος
• Διατήρηση μιας υγιεινής διατροφής.
• Αποφυγή των ναρκωτικών, του καπνού, του αλκοόλ.
• Εκμάθηση νέων πραγμάτων, όπως μιας γλώσσας, ενός μουσικού οργάνου, ενός αθλήματος κ.λπ.
• Κάνοντας την ίδια δραστηριότητα με διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα, αν χρησιμοποιείτε πάντα το δεξί σας χέρι για να σερβίρετε ένα ποτό, χρησιμοποιήστε το αριστερό σας χέρι.

Συνοψίζοντας, μπορείτε να δείτε πώς οι προτεινόμενες δραστηριότητες για την εδραίωση του γνωστικού αποθέματος είναι απλές και ποικίλες.

Αποφύγετε τις απλουστευτικές προσεγγίσεις

Πέρα από τα επεξηγηματικά μοντέλα και τις θέσεις τους, αν υπάρχει κάτι που μπορεί να μας διδάξει το γνωστικό απόθεμα, είναι η ιδέα της πολυπλοκότητας, του δικτύου και των συνδέσεων.

Και πάλι, δεν πρόκειται για μείωση ή απλούστευση προσεγγίσεων που περιλαμβάνουν πολλαπλούς παράγοντες και είναι εξαιρετικά πολύπλοκες. Τούτου λεχθέντος, όταν τα υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης συνδέονται με μεγαλύτερο γνωστικό απόθεμα, πρέπει επίσης να λαμβάνονται υπόψη οι πτυχές του πλαισίου.

Υπό αυτή την έννοια, η πρόσβαση στην εκπαίδευση και τις σπουδές απαιτεί ορισμένες υλικές συνθήκες και κοινωνικοοικονομική κατάσταση, οι οποίες, με τη σειρά τους, μειώνουν την έκθεση σε άλλους παράγοντες κινδύνου ή επιβλαβείς παράγοντες.

Με άλλα λόγια, τα άτομα αυτά θα μπορούσαν να επωφεληθούν από έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής, ο οποίος έχει αντίκτυπο όσον αφορά τη φροντίδα ή τη διατήρηση του γνωστικού αποθέματος. Επομένως, το περιβάλλον παίζει επίσης βασικό ρόλο στη “διαμόρφωση” των συνθηκών ζωής.